دغدغه ها و تجربه های مستندسازی کارگردانان خراسانی | سینماحقیقت؛ سند تاریخی برای آیندگان

به گزارش شهرآرانیوز؛ نوزدهمین جشنواره فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» به عنوان مهم‌ترین رویداد سالانه سینمای مستند کشور، نه تنها ویترین یک ساله تولیدات مستند ایران به شمار می‌آید، بلکه فرصتی برای تأمل، گفت‌و‌گو و مواجهه مستقیم با واقعیت‌های کمتر دیده شده جامعه است؛ واقعیت‌هایی که مستند، آن‌ها را با زبان هنر ثبت می‌کند و به حافظه می‌سپارد.

در این دوره از جشنواره، آنچه بیش از پیش به چشم می‌آید، حضور پررنگ و معنادار کارگردانان شهرستانی به ویژه «مستندسازان مشهدی» است؛ فیلم سازانی که با وجود محدودیت‌های ساخت و تولید، موفق شده‌اند در ژانر‌های مختلف اجتماعی، پرتره، تاریخی و به ویژه جنگ دوازده روزه آثاری قابل توجه ارائه کنند. برگزاری این جشنواره فرصتی شد تا با برخی از کارگردانان مشهدی گفت وگویی داشته باشیم.

شکل گیری یک مستند هشت ساله از دل تجربه‌های میدانی

مهدی عوض زاده، تهیه کننده و کارگردان مستندساز که در این دوره جشنواره «سینماحقیقت» حضور یافته است، با اشاره به تجربه چندین ساله خود در این رویداد، از شکل گیری ایده آخرین فیلمش که ساخت آن هشت سال به طول انجامیده است، سخن گفت. او توضیح داد: در این سال‌ها فیلم دیگری نساختم و تمام تمرکز من روی همین مستند بود.

 پیش از آن نیز در سال‌های ۹۵ و ۹۶ مجموعه‌ای مستند با موضوع آموزش کشور برای تلویزیون تولید کردم که در جریان آن، به استان‌های مختلف کشور سفر کردم و با انواع مدارس از جمله مدارس روستایی، عشایری و تک کلاسه آشنا شدم.

این کارگردان که متولد مشهد است با اشاره به روند پژوهشی فیلم مستند «برای دخترم» اضافه کرد: چند سفر پژوهشی انجام دادم و در نهایت، روایت فیلم بر یک سوژه متمرکز شد؛ دختری دانش آموز از یک روستای مرزی کردنشین که در آستانه ترک تحصیل قرار داشت. پدرش اجازه ادامه تحصیل را نمی‌داد، در حالی که او دانش آموزی مستعد بود، به مدرسه علاقه داشت و رؤیای معلم شدن در سر می‌پروراند.

او اضافه کرد: این دختر را از حدود دوازده سالگی تا نزدیک بیست سالگی دنبال کردم. فیلم در واقع روایت هشت سال از زندگی اوست؛ از کودکی تا نوجوانی و ورود به جوانی، با تمام فراز و نشیب‌هایی که مسیر تحصیل برایش داشت.

عوض زاده درباره اهمیت سینمای مستند گفت: مستند به طور مستقیم با واقعیت و حقیقت سروکار دارد و می‌تواند مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را به زبان هنر بازنمایی کند و حتی راه حل ارائه دهد. سینمای مستند در همه دنیا سینمای تفکر و تأمل است و در ایران هم جایگاه مهمی دارد.

«سینماحقیقت»؛ ویترین یک ساله مستند ایران

او جشنواره «سینماحقیقت» را مهم‌ترین رویداد مستند کشور دانست و گفت: این جشنواره ویترین یک ساله سینمای مستند ایران است. همه مستندسازان منتظر ایام برگزاری آن هستند، چون بهترین بستر برای نمایش آثار مستند و ارتباط با مخاطب است. علاوه بر آن، فرصتی مغتنم برای دیدار دوباره با همکاران و گفت‌و‌گو درباره سوژه‌ها و تجربه هاست.

عوض زاده با اشاره به فضای دوره نوزدهم جشنواره افزود: به نظر من بعد از چند سال، امسال یکی از باکیفیت‌ترین دوره‌های سینماحقیقت را شاهد هستیم. حضور پررنگ فیلم سازان حرفه‌ای و آثار شاخص، نوید یک جشنواره پربار را می‌دهد.

در ادامه حتما بخوانید گفت وگو با اصغر توسلی، کارگردان و تهیه کننده مشهدی سینما و تلویزیون: نباید به زور «نقی‌معمولی» پای تلویزیون بنشینیم

چالش همیشگی مستندسازان شهرستانی؛ تمرکز امکانات در پایتخت

او همچنین درباره وضعیت مستندسازی در شهرستان‌ها گفت: بزرگ‌ترین چالش مستندسازان شهرستانی همچنان تمرکز امکانات در تهران است. دسترسی به نهادها، منابع مالی و زیرساخت‌ها در پایتخت بسیار ساده‌تر است و همین مسئله کار را برای فیلم سازان خارج از مرکز سخت می‌کند. البته این وضعیت نسبت به گذشته بهتر شده است، اما هنوز با توزیع عادلانه امکانات فاصله داریم.

عوض زاده، با اشاره به وضعیت مستندسازی در سال‌های اخیر گفت: امروز شاهد تولید مستند در ژانر‌های مختلف هستیم؛ از مستند‌های اجتماعی گرفته تا آثار حوزه محیط زیست، حیات وحش، اقتصاد، کارآفرینی و حتی موضوع‌های مرتبط با امنیت. این تنوع نشان می‌دهد که مستندسازان ایرانی نسبت به مسائل مختلف جامعه دغدغه‌مند هستند.

بوروکراسی و مجوزها؛ مانع فرساینده تولید مستند

این کارگردان مستندساز در ادامه گفت: با وجود دغدغه مندی مستندسازان، روند تولید همچنان با مشکلاتی مانند بوروکراسی پیچیده و الزام به دریافت مجوز‌های متعدد روبه رو است. این روند، کار را سخت و فرسایشی می‌کند و گاهی مانع شکل گیری به موقع یک اثر مستند می‌شود.

او با تأکید بر جایگاه مستند به عنوان سند تاریخی تصریح کرد: مسئولان باید به مستندسازان اعتماد کنند و آن‌ها را نامحرم ندانند. هر فیلم مستند، حتی فارغ از موضوعش، پس از گذشت چند دهه به یک سند تاریخی تبدیل می‌شود. ثبت فضا‌های شهری، نوع پوشش مردم، وسایل نقلیه و شیوه زیست اجتماعی، همه دارای ارزش تاریخی هستند و می‌توانند در آینده مورد استفاده پژوهشگران قرار بگیرند.

ارسال حدود ۷۰۰ اثر به جشنواره «سینما حقیقت»

محسن اسلام زاده، دیگر کارگردان مشهدی حاضر در جشنواره «سینماحقیقت»، با ارزیابی مثبت از این دوره جشنواره گفت: به نظر من جشنواره امسال یکی از شلوغ‌ترین و پررقابت‌ترین دوره‌ها را تجربه می‌کند. هم برند‌های شناخته شده سینمای مستند حضور پررنگی دارند و هم فیلم‌های جدی و قابل توجهی به نمایش درآمده‌اند.

او افزود: با توجه به رخداد‌های اخیر کشور، به ویژه جنگ دوازده روزه، برخی فیلم سازان با بیش از یک اثر در جشنواره حضور دارند. بخشی از این آثار در جریان همان وقایع تولید شده و در بخش‌های مختلف از جمله بخش‌های مرتبط با ایران و رویداد‌های ملی به رقابت می‌پردازند. همین مسئله باعث شده رقابت امسال، هم از نظر کمی و هم کیفی، بسیار جدی و دشوار باشد.

این کارگردان یکی از نقاط قوت جشنواره نوزدهم را زیرساخت مناسب نمایش آثار دانست و اظهار کرد: ارسال حدود ۷۰۰ اثر به جشنواره نشان دهنده پویایی سینمای مستند است. برگزاری جشنواره در پردیس سینمایی چارسو با سالن‌های متعدد، این امکان را فراهم کرده است که تعداد قابل توجهی از آثار به نمایش دربیایند؛ ظرفیتی که در دوره‌های برگزارشده در فضا‌های محدودتر وجود نداشت.

حضور با ۲ فیلم در جشنواره نوزدهم

اسلام زاده درباره آثار خود در این دوره گفت: «با دو فیلم در جشنواره حضور دارم؛ مستند «من تروریست نیستم» که تهیه کننده و کارگردان آن هستم و مستند «شاخه‌ای روی آب» که تهیه کننده آن بوده‌ام و به صورت مشترک با محمدمهدی حبیبی کارگردانی شده است.

او در توضیح موضوع فیلم‌ها افزود: مستند «من تروریست نیستم» یک اثر انتقادی است که در استان سیستان و بلوچستان تولید شده و تلاش می‌کند از زاویه‌ای متفاوت به یک مسئله اجتماعی حساس بپردازد. مستند «شاخه‌ای روی آب» نیز پرتره‌ای از زندگی شهید «محمدمهدی طهرانچی» است که از شهدای جنگ اخیر به شمار می‌رود.

جنگ و مسائل روز؛ جهت گیری محتوایی جشنواره

این مستندساز با اشاره به جایگاه موضوع جنگ در جشنواره امسال گفت: جشنواره سینماحقیقت هر سال متناسب با اقتضائات اجتماعی و سیاسی کشور، بخش‌های ویژه‌ای را طراحی می‌کند. همان طور که سال‌های گذشته موضوع‌هایی مانند غزه، کرونا یا تولید مورد توجه بوده، امسال نیز به درستی به مسئله جنگ پرداخته شده است.

اسلام زاده درباره چالش‌های تولید مستند بیان کرد: ضعف بودجه یکی از مهم‌ترین مشکلات سینمای مستند است. بودجه‌ها متناسب با تورم افزایش پیدا نکرده است و این موضوع مستقیما بر کیفیت، زمان تولید و انتخاب عوامل تأثیر می‌گذارد. علاوه بر آن، دسترسی به سوژه و پیدا کردن روایت درست نیز چالشی جدی است.

او درباره روند تولید آثارش توضیح داد: در مستند «من تروریست نیستم» با وجود مشخص بودن موضوع، رسیدن به قصه و روایت مناسب بسیار زمان بر بود و به چندین سفر پژوهشی به سیستان و بلوچستان نیاز داشت. در مستند «شاخه‌ای روی آب» نیز به دلیل محدودیت زمانی، یک پروژه یک ساله را در کمتر از پنج ماه به سرانجام رساندیم که تنها با کار تیمی فشرده و همراهی کامل خانواده شهید امکان پذیر شد.

ظرفیت شهرستان‌ها و حضور پررنگ مشهد

این کارگردان با اشاره به ظرفیت بالای سینمای مستند در شهرستان‌ها گفت: فیلم سازان خارج از مرکز همواره آثار برجسته‌ای تولید کرده‌اند. ظرفیت بالایی در شهر‌هایی مثل مشهد وجود دارد و امسال نیز شاهد حضور و درخشش جدی فیلم سازان این شهر و دیگر نقاط کشور در جشنواره هستیم. نکته مهم این است که بسیاری از این فیلم‌ها در مناطق مختلف ایران و حتی خارج از کشور تولید شده‌اند که نشان دهنده گسترش نگاه ملی در سینمای مستند است.

اسلام زاده افزود: به نظر من ظرفیت فیلم سازان شهرستانی امروز بیش از گذشته آزاد شده است و این روند باید ادامه پیدا کند. دوربین باید به دست فیلم سازان جوان‌تر برسد و ما هم وظیفه داریم به آن‌ها کمک کنیم تا آثار جدی و حرفه‌ای تولید کنند.

در ادامه حتما بخوانید سینما؛ محور هم بستگی مردم در دوران جنگ تحمیلی

مستند «دوربین‌های خاموش» نمونه‌ای از نقد مستندسازان

او همچنین به برخی محدودیت‌ها اشاره کرد و گفت: در جریان جنگ اخیر، همکاری لازم برای تولید مستند صورت نگرفت. اگر این همراهی وجود داشت، می‌توانستیم شاهد آثار قوی‌تر و روایت‌های صریح تری از مظلومیت مردم ایران باشیم. مستند «دوربین‌های خاموش» نمونه‌ای از نقد مستندسازان به همین رویکرد و بی توجهی به رسانه است.

این کارگردان مستند، با تأکید بر ضرورت نگاه جامع به فرایند فیلم سازی گفت: تولید فیلم مستند تنها به پیش تولید، تولید و پس تولید محدود نمی‌شود، بلکه مرحله چهارمی به نام «توزیع» دارد که کمتر به آن توجه می‌شود. توزیع مناسب، ارتباط مستقیم با مخاطب و بررسی تأثیرات اجتماعی فیلم، بخش مهمی از مسئولیت یک مستندساز است.

او افزود: بسیاری از مستندسازان با وجود بودجه‌های بسیار ضعیف همچنان فیلم می‌سازند، چراکه دغدغه دارند. برای یک مستندساز، دیده شدن اثر و بازخورد مخاطب معمولا از مسائل مالی مهم‌تر است و همین مسئله او را به ادامه مسیر سخت مستندسازی ترغیب می‌کند.

مسئولیت اجتماعی و اعتماد به مستندساز

اسلام زاده با اشاره به دغدغه خود در انتخاب سوژه‌ها اظهار کرد: به نظر من فیلم مستند نباید در خلأ تولید شود. فیلم‌ها باید منطبق با مسائل روز جامعه باشند. نمی‌شود جامعه به یک سمت و فیلم ساز به سمتی دیگر حرکت کند. اسلام زاده ادامه داد: وقتی دوربین و رسانه در اختیار ماست، طبیعتا مسئولیت اجتماعی هم داریم. مستندساز باید نسبت به دغدغه‌های واقعی مردم حساس باشد و تلاش کند درباره مسائلی فیلم بسازد که جامعه با آن‌ها درگیر است.

او گفت: مستند «شاخه‌ای روی آب» نتیجه یک همکاری کاملا تیمی بود و در این اثر حمید مشایخی، امیرحسین اوکاتی، حامد آبکنار، محمدمهدی حبیبی، همکاری شبانه روزی داشتند به طوری که خانواده شهید طهرانچی هم برای گردآوری اطلاعات پای کار آمدند تا یک اثر ماندگار در نهایت تولید شود.

پنجمین مستند با محوریت اربعین

مسعود زارعیان، تهیه کننده و کارگردان مشهدی فیلم مستند «در میان درختان انجیر»، از حضور این اثر در بخش ملی کوتاه نوزدهمین جشنواره فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» خبر داد و درباره جزئیات تولید آن گفت: این مستند یک روایت تجربه گرا از فراغ و دوری یک مادر و فرزند است؛ مادری که سال هاست از فرزندش جدا افتاده و روایت فیلم در قالب گفت وگویی ذهنی میان آن‌ها شکل می‌گیرد. قصه در بستر زمانی اربعین و در کشور عراق اتفاق می‌افتد و فضایی شاعرانه دارد.

او با اشاره به شکل گیری ایده اصلی فیلم توضیح داد: جرقه اولیه این مستند زمانی زده شد که با صدا‌هایی از یک جوان عراقی که در جنگ با داعش حضور داشت روبه رو شدم. این صدا‌ها به دست من رسید و همین باعث شد به سراغ مادر و خانواده او بروم و روایت فیلم شکل بگیرد. این جوان خود اهل شعر بود و من بخش‌هایی از صدا‌های به جامانده او را که لحن شاعرانه تری داشت انتخاب و در ساختار فیلم استفاده کردم.

این مستندساز با اشاره به زمان بر بودن فرایند تولید اثر گفت: پروسه تولید این فیلم حدود دو سال ونیم طول کشید. طی دو سال، در دو نوبت به عراق سفر کردم و بخش‌های مختلف فیلم ضبط شد. یکی از چالش‌های اصلی، طراحی ساختار روایی فیلم بود؛ اینکه چگونه با فرم و زبان متفاوتی به سوژه نزدیک شویم.

او ادامه داد: از اربعین تصاویر و فیلم‌های زیادی در رسانه‌ها دیده شده، اما همچنان جای یک مستند هنری، عمیق و متفاوت در این زمینه خالی است. این پنجمین مستند من با محوریت اربعین است، اما در این اثر سعی کردم روایت را از زاویه رابطه مادر و فرزند و مفهوم فقدان پیش ببرم؛ مفهومی جهان شمول که برای هر مخاطبی در هر نقطه از دنیا قابل درک است. هدف من این بود که از طریق یک قصه انسانی، مخاطب را با اربعین آشنا کنم و امکان حضور فیلم در جشنواره‌های بین المللی نیز فراهم شود.

زارعیان اظهار کرد: در این مستند چه از نظر فنی، چه از نظر محتوا و مضمون، کاملا به سمت یک روایت تجربی حرکت کرده‌ام. شاید مخاطب با یک داستان سرراست و کلاسیک مواجه نشود، بلکه در یک موقعیت و جهان خاص قرار می‌گیرد. تلاش کردم زبان شخصی خودم را بسازم و فیلم به عنوان یک اثر هنری دیده شود، حتی اگر بخشی از مخاطبان عام با آن ارتباط نگیرند.

این کارگردان درباره سختی‌های تولید در عراق و ایام اربعین گفت: برخلاف تصور عمومی، شرایط برای فیلم سازی در زمان اربعین بسیار دشوار است. ازدحام، ترافیک، محدودیت جابه جایی و مسائل امنیتی، کار تولید را سخت می‌کند. حتی در مقطعی به دلیل مسائل عشیرتی، میزبان ما ناچار شد از ما بخواهد محل اقامتمان را ترک کنیم که این موضوع یک بحران جدی در روند تولید ایجاد کرد، آن هم در شرایطی که با حجم زیادی از تجهیزات در لوکیشن حضور داشتیم.

او افزود: نوع فیلم برداری ما هم خاص و غیرمتعارف بود و امکان فیلم گرفتن با دوربین دستی وجود نداشت؛ به همین دلیل به زمان و امکانات بیشتری نیاز داشتیم. با وجود همه سختی ها، از نتیجه نهایی راضی هستم و خوشبختانه بعد از نمایش فیلم، بازخورد‌های بسیار مثبتی از سوی مستندسازان، هنرمندان و به ویژه منتقدان دریافت کردم و فیلم در میان آثار پیشنهادی قرار گرفته است.

در ادامه حتما بخوانید گفت وگویی با امیر بشیری، کارگردان مشهدی | سریال دشتستان، تصویری از تعامل دو نسل

ظرفیت بالای مستندسازان مشهدی و نبود حمایت استانی

زارعیان در بخش دیگری از سخنان خود به وضعیت مستندسازان مشهدی پرداخت و گفت: ظرفیت مستندسازی در مشهد بسیار بالاست و این را در سال‌های اخیر ثابت کرده‌ایم. خود من به عنوان یک فیلم ساز مشهدی، نخستین بار چند سال پیش موفق به دریافت جایزه بهترین کارگردانی شدم که نشان می‌دهد این ظرفیت به طور جدی وجود دارد.

او با انتقاد از بی توجهی مدیران فرهنگی استان افزود: متأسفانه این ظرفیت از سوی تصمیم گیران و مدیران فرهنگی به درستی دیده نشده است. بسیاری از فیلم سازان شهرستانی ناچار می‌شوند بعد از مدتی برای ادامه مسیر حرفه‌ای به تهران مهاجرت کنند، در حالی که فیلم ساز محلی بیشترین اشراف را بر فرهنگ، زیست بوم و قصه‌های بومی دارد. این موضوع یک نقطه ضعف جدی و به تصمیم گیری درست برای جلوگیری از آن نیاز است.